Iker españa arizkuren portafolioa: TALDE LANA

ZAINDU MAITE DUZUN HORI!

euskara bilaketarekin bat datozen irudiak

Goizeder Cillero, Xochitl Karasatorre, Iker España eta Aitor Baztarrika

Euskara Euskal Herriko hizkuntza da, zeina hizkuntza isolatua den ahaidetasunik aurkitu ez zaiolako. Honek gure hizkuntzaren inguruko ideia txiki bat ematen du, baina definizio horretan aipatzen ez dena euskara Europako hizkuntza zaharrena edo zaharrenetarikoa dela aurre indoeuropearra baita. Beraz, hizkuntza honek gaur egunean duen egoera aztertzeko hoberena da iraganari begiratzea eta garapen historikoa aztertzea.

Euskararen sorrera erantzunik gabeko galdera bat da, hau da, sorrera ezezaguna dauka. Hori dela eta, euskararen sorreraren inguruko makina bat hipotesi plazaratu dira, esaterako, Tubalismoa (Teoria honen arabera, hizkuntza guztiak Babeletik datoz eta euskara jatorrizko hizkuntza litzateke). Baina hauek guztiak teoria eta asmakuntzak besterik ez dira.

Euskal testurik agertu baino lehen protoeuskara edo aitzineuskara existitzen zen, hau da, gaur egunean ezagutzen dugun euskararen aurrekaria. Ziurrenik garai horretako euskara eta gaur egungo euskara ez dute antzekotasun handirik izango, izan ere, euskarak garai hartan ez zuelako latinaren eragina jaso eta gaur egungoak, ordea, latinaren eragin handia dauka. Honen adierazle da gaur eguneko euskarazko hiztegian dauden hitzen %75-ak latinetik datozela.

Baina euskararen Historian euskararen idazkirik zaharrena da euskararen existentzia ziurtatzeko lehenengo froga eta idazki hau II.mendeko epitafio batzuk dira (Gaztelaniaren lehenengo idazkia K.O. 1000.urteean aurkitu zen). Hori bai, epitafio horiez aparte beste asko ere aurkitu dira, baina epitafioak ez ziren lehenengo aztarnak San Millango glosak dira, gaur egungo Errioxan. Euskarak bere eboluzio historiko propioa jarraitu zuen eta 1545.urtean lehenengo liburuak argitaratu ziren “Linguae Vasconum Primitiae” izenarekin. Liburu honen egilea Bernat Etxepare izan zen.

Lehenengo liburuaren argitarapenarekin batera euskararen garatzea etorri zen eta memento horretatik aurrera euskararen historian hainbat etapa bereizi ziren: XVII.mendean Axular eta Sareko eskolak etapa izan zen, XVIII.mendean Ilustrazioa eta Frantziako iraultza eta XIX.mendean euskal pizkundea. Etapa hauek euskararen goraldiak eta txakalaldiak markatu zituen.

XX.mendea, ordea, nahiko mugitua izan zen. Mendearen lehen herenean pizkundearen bigarren zatia gertatu zen garai horretan zeuden autoreek (Resurreción Maria Izkue, Inazio Elizmendi, …) izen eta kalitatezko lanak egin zituztelako. Halaber, 1918.urtean Euskaltzaindia sortu zuten. Joera nahiko onean zebilen euskara, baina gerrate zibila bukatzearekin batera Frankismoa ezarri zen eta honen ondorioz euskarak (eta beste hizkuntza gutxituek) sekulako errepresioa jasan zuten diktaduraren aldetik. Honek euskararen Historian aro beltzaren hasiera suposatu zuen. Frankismoa aurrera joan ahala, euskararen egoera okerrera egiten zuen, baina frankismoa gainbeheran hasi zenean euskarak gutxinaka-gutxinaka burua altxatuz joan zen. Honen adierazle izango liratekeen hainbat gertaera daude, adibidez, 1966.urtean “Ez dok Hamairu” taldea sortu zen, 1968.urtean Arantzazuko Batzarrean hasi zen euskara batua sortzeko prozesua edo 1972.urtea oraindik famatua den Oskorri taldearen jaiotza.

Frankoren heriotzarekin ez zen Frankismoa guztiz bukatu, baina ez zeukan lehen bezalako indarrik, beraz, Trantsizioa gertatu zen. Garai honetan euskarak ez zuen aldaketa handirik jaso baina haren bidea egiten jarraitu zuen. Demokrazian, aldiz, euskara nolabait indarberritze txiki bat jasan zuen, baina oraindik ere Frankismoan ezarritako beldurragatik ez zuen burua altxatu.

Horrela, XXI.mendera ailegatu zen eta orain bai egoerak hobera egin zuela. Gaur egun, Euskal Herrian jende askok daki euskaraz eta hori onuragarria da, baina gaur egunean ez da dena hain polita, izan ere, nahiz eta euskal hizkuntza nahiko jendek dakien askok ez dute erabiltzen eta horrek hizkeran arazoak izan ditzagun dakar.

Aurrekoari jarraikiz, orokorrean gaur egunean euskara dakiten guztiek ikastolan edo eskolan euskaraz ikasi dutelako da, baina ikastoletan eta eskoletan, batez ere, idatzizko hizkuntza lantzen da, ahozkoa zokoratuz. Honek jendeak idazkera akademikoan eroso senti daitezen dakar eta hortik ateratzean komeriak sortzen zaizkie.

Gazteek ahozko hizkuntza ez lantzeak euskaran hainbat hutsune sortzen ditu, bereziki gaztelania eta frantsesaren eraginarengatik: Hasteko, gazteok hizkuntza murritzegia daukagula; gainera, jariotasun falta aurki daiteke gure euskaran; ergatiboaren erabilera desegokia ere badago; erdarakadak eta frantsesarekin nahastea; egitura morfosintaktiko desegokia; etab. Hau, lehen aipatu bezala, euskara ez erabiltzeagatik gertatzen da, hori bai aunitzetan gurasoek euskaraz ez dakitelako gaztelaniara ohitzen gara, baina ez da bakarrik horregatik gertatzen.

Euskara guztiz ez dominatzeak euskaraz ez hitz egitera bultzatzen gaitu. Beste modu batean esanda, euskararekin eroso sentitzen ez garelako askotan ez dugu euskara erabiltzen eta euskaraz hitz egiteko esfortzu berezia egitea suposatzen du. Ondorioz, erosotasunagatik gaztelaniara edo Frantsesera jotzen dugu.

Honetaz gain, Euskara Nafarroan normalizatzeko, lan munduan ezinbestez normalizatu egin behar da. Horretarako, langileon hizkuntza eskubide diren euskararen ezagutza, lan jarduera euskaraz burutzea eta lan harremanak euskaraz garatzea bermatuko dituen hizkuntza politika eta marko legala behar dira.

Tokiko zein Nafarroako administrazioek ziurtatu behar dute guztion hizkuntza eskubideak bermatzen direla, kalitatezko zerbitzuak eskainiz. Administrazioa aitzindaria izango bada, euskaraz ere funtzionatu beharko du hizkuntza politika eragingarria garatuz, erakundea euskalduntzeko bitartekoak jarriz, lanpostuen araberako hizkuntza gaitasuna zehaztuz...

Hori guztia gauzatu ahal izateko, ezinbestez legea aldatu behar da. Gaur egungo, Euskararen Foru Legeak, Vascuenceren Legea bezala ezagutzen duguna, ez du bermatzen gure hizkuntza eskubideak bermatuko direnik, ezta denok eskubide berdinak ditugunik ere.

Hau, Nafarroako parlamentuak hizkuntzaren estatusaren inguruan 1986an onartutako legea da, eremuka ofizialtasuna sailkatzen duena eta horren arabera hezkuntza arloan eta administrazioan haren presentzia edo absentzia ezartzen duena.

Lege honen arabera, Euskara koofiziala da Nafarroako eremu euskaldunean. Era berean, Nafarroako berezko hizkuntzatzat euskara nahiz gaztelania hartzen ditu 2. artikuluan. Euskararen erabilera zehazten eta mugatzen du. Helburu bezala, honakoak aitortzen ditu 1. artikuluan:

1. Herritarrek euskara erabili eta erabiltzeko eskubidea babestu eta eraginkor bihurtzeko tresnak zehaztu.

2. Euskararen berreskurapena eta garapena babestu, bere erabilera sustatzeko bideak ezarriz.

3. Euskararen erabilera eta irakaskuntza bermatzea, borondatezkotasun, mailakatze eta begirune irizpideak jarraituz, betiere errealitate soziolinguistikoaren arabera.

Legearen I eta II tituluek egiten duten erregulazioa Nafarroako Foru Erkidegoko eremukako banaketaren araberakoa da:

– Eremu euskaldunean euskara hizkuntza ofiziala da, eta biztanleriaren % 59 da elebiduna.

– Eremu mistoan euskara ez da ofiziala, baina hainbat eskubide ditu. Bertako biztanleriaren % 10 elebiduna da.

– Eta eremu ez-euskaldunean euskara ez da ofiziala eta ez du inolako eskubiderik. Biztanleriaren %2 bakarrik da elebiduna.

Ikus daitekeenez, eremuaren arabera, herritarrek eskubide ezberdinak dituzte eta, beraz, honek izugarrizko kaltea eragiten dio euskarari, oztopoak handitzen baitira, batez ere eremu ez euskaldunetan.

Nafarroako euskalkiak babes berezia izan behar dute legearen arabera. Legeak ez ditu euskalkiak zehazten, baina ikerketa ezberdinen arabera, Nafarroan gaur egun hegoaldeko eta iparraldeko Goi-nafarrera erabiltzen dira. Honez gain Gipuzkera, Lapurtera, hegoaldeko Behe-Nafarrera eta iparraldeko Behe-Nafarrera ere erabiltzen dira eremu txikiagotan.

Beraz, lege hau euskararen erabilera suspertzeko oztopo bat da, herritar guztiok garelako hizkuntza-eskubideen jabe. Bizi zaren tokiaren arabera eskubideak aitortzea etikoki eta politikoki zitala da. Izan ere, euskara ezagutzen duen herritarrak erabiltzeko eskubidea duen bezalaxe, ezagutzen ez duenak hau ikasteko eskubidea ere badu. Eta lege honek, herritarra bizi den tokiaren arabera, horretarako debekua ezartzen du. Ondorioz, guztiz beharrezkoa da euskararen alde diharduten sektoreek politika komun eraginkor zentzudun bat bultzatzea euskara Nafarroan berreskuratu eta garatzeari begira.

Nafarroako eskoletan hizkuntza eredu ereduek ere eragina daukate:

– A eredua: Irakaskuntza gaztelaniaz da eta euskara eta ingelesa irakasgai ditu.

– B eredua: Zikloaren arabera, gai batzuk euskaraz ematen dira eta beste batzuk gaztelaniaz. Ingelesa irakasgai bezala ematen da.

– D eredua: Irakaskuntza osorik euskaraz ematen da, gaztelania eta ingeleseko irakasgaiak izan ezik.

– G eredua: Ez da euskara ematen.

Hauei gehitu behar zaie, ingelesa bultzatzeko asmoarekin, azken ikasturteetan sortu dituzten beste lau ereduak: British, TIL, TIL-A eta TIL-D. Hauetan, ereduaren arabera, ikasketen portzentaje bat ingelesez egiten da. Beraz, euskara da hizkuntzarik kaltetuena gure hezkuntza sisteman.

Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikasleen kasuan, azpimarratu beharra dago unibertsitatean ez dagoela euskaraz ikasteko eskaintzarik, bi gradu baitaude euskara hutsean, haur hezkuntzako eta lehen hezkuntzako irakasleen graduak, hain zuzen ere eta honek suposatzen duena da jende erdaldun gehiagorekin harremantzea eta beraz, giro erdaldunetan barneratzea. Hau gutxi balitz, administrazioan ez dago ia inor euskaraz dakiena, eta egunerokotasunean erabiltzen den zerbitzuan, hots, kafetegian, ez dago zerbitzari bakar bat ere ez euskalduna.

Nafarroan bizi dugun egoera honek eragin zuzena dauka euskararen irakaskuntzan eta hedapenean.

Hala ere, pozgarria izan da aspaldiko aldarrikapen bat gauzatzea: D eredua Nafarroa osoan eskaini da, hori bai, momentuz konbentzimendu, planifikazio eta baliabide eskasekin. Euskara normalizatzeko, ikasleek euskaldun eleanitzak izan behar dute, eta egun helburu hori betetzen duen eredu bakarra D eredua da, baina ez da bultzatzen ari behar den bezala. Aldi berean, zonalde ez-euskaldunean azken hamarkadetan D ereduaren lekuko bakarrak izan diren ikastolak momentuz ez dira jasotzen ari merezitako babes instituzionalik, eta ez dira garatzen ari. Are gehiago, itunduak diren heinean, ikastolak eta beren langileak murrizketa gehiago pairatzeko zorian daude.

Euskararen egoera oso ezberdina da aztertzen dugun eremuaren arabera, lehen azaldutako egoera, ez dauka zerikusirik EAE-n edo Euskal Herriko Iparraldean ematen den egoerarekin. Bakoitzak bere gobernu propioa duelarik oztopo zein laguntza ezberdinak aurkitzen ditu bidean eta honen arabera euskara aurrera egiteko borroka ezberdina izan behar da gauden tokiaren arabera.

Hasteko, EAE-n euskara, Nafarroan baino barneratuta dago jendartean, biztanleriaren ehuneko handiago batek badakielako euskaraz, eta ez hori bakarrik, egunerokotasunez erabiltzen duten pertsonen kopurua ere askoz handiagoa da.

Honetan gobernuak eragin handia izan du, ez dugu esan behar haien jarrera euskarari mesede izugarririk egin dionik, baina herri administrazioak, euskara normalizatzearren hainbat plan aurrera eraman ditu.

Lehen esan bezala, gainerako eremu euskaldunetan gertatzen den modu berean, nahiz eta euskararen ezagutza igo den, honen erabilerak beherantz egin du. 65 urte baino gehiagoko elebidun pertsonen artean % 49 dira euskal elebidunak, 16-24 urte bitartean, aldiz, %19a. Esan beharra dago azken urteotan euskal hiztunen kopuruak, gutxi bada ere, gora egin duela eta hau hobekuntzaren seinale dela esan dezakegu, oraindik bide luzea dugun arren.

Euskal Herriko iparraldearekin jarraituz, euskara bizirik dirauela esan dezakegu, azken urteotan euskaltzaleek hainbat euskarazko irrati, eskola eta erakunde sortu dituztelako. Frantziar botere politikoak, euskararen ofizialtasuna onartu eta ezagutu ezean, honi oztopo eta trabak jartzeari ekin diote eta honek euskararen hedapenaren eza suposatu du.

Euskararen erabilerak Ipar Euskal Herrian behera egin du. Eusko Jaurlaritzak egiten duen inkesta soziolinguistikoak biltzen dituen datuak aintzat hartuta ikus dezakegu nola hiztunen maila jaitsi egin den hiru euskal probintzietan (Lapurdi, Zuberoa eta Behe Nafarroa).

Dakigunez, legealdi baten bitartez gutxitua dagoen hizkuntza lagundu daiteke, ikasteko eskaintzak eman, haren erabilera sustatu, euskarazko administrazioak bermatu, etab. Baina Frantziar gobernua ez da inoiz horren alde egon, hizkuntza gutxitzearen aldeko jarrera izan du beti eta oztopo ugari jarri egin ditu. Euskarazko eskolak aurkitzea ez da batere erraza ez baitago euskarazko hezkuntza eskaintzarik eta beraz gurasoak erraztasunagatik frantsesezko eskoletara eramaten dituzte askotan.

Urteek aurrera egin hala euskararen aldeko mugimendu zabaleneko kide, erakunde … gehienak, ondorio berdin batera heldu dira: Diskurtso berri baten beharra du euskarak. Euskaldunak ez diren horiengana urrundu beharrean hurbiltzeko nahiarekin.

Denbora luzean, eta aldi berean baliotsua ere abertzaletasunaren ardatzean kokatu edo lotura zuzena ematen zitzaion. Eta egia da ildo honetatik abiatuta historian zehar hainbat izan direla euskararen alorrean eman diren aurrera pausoak. Baina diskurtsoaren egokitasuna gizartearen izaera eta testuinguruak ematen dizkigun baldintzei doa lotuta.

Orain arte, esan bezala, diskurtsoaren oinarrian abertzaletasuna kokatzen zen eta honakoa iristen zeneraino iristen zen, baina ez gizarteko arlo edo sentsibilitate guztietara. Gainera, diskurtso hori arerio politikoaren armatzat hartzen da.

Diskurtso berri baten funtzioa ez da orain artekoa, ordezkatzea baizik eta osatzea.

Historian zehar diskurtso eta aldarrikapenen eraketetarako prozedura ezberdinak eman dira, kasu honetan berdina da, eta hainbat dira diskurtsoaren berriketan eragin eta zein parametrotan aritu erabaki dezaketen aktoreak, besteak beste, euskalgintzak.

Esaterako, nazioarteak izateak balio erantzia ematen dio planteamenduari: hizkuntza ekologia, hizkuntza guztiak garrantzitsuak direla, …

Egia da kasu askotan erakartzeko baino neutralizatzeko dela euskararen aldeko diskurtsoa. Izan ere, nola da posible kanpo aberastasunak onartzea barrukoei uko egiten zaien bitartean? Hizkuntza guztiak dira zilegi, baina aldi berean guztien behar dute dagokien aitortza.

Arestian esan bezala, hizkuntzaren aldeko diskurtsoak abertzaletasuna izan du oinarri, horrek gizartearen sektore bat erakartzen zuen bitartean beste bat aldendu egiten zuen.

Hortaz, Nazio-estatu baten izenean joanez gero trabak topa ditzakegu, parametro politikoetara eramanez, komunitate etnokultural bezala planteatu ordez.

“ Estatutu bat, nazio bat, hizkuntza bat defendatzen bada ezetz esaten dizute.”

Hala ere, planteamendu horrekin identifikatua sentitzen dena ez ditu zertan baztertu. Azken finean bat edo beste, euskara gizartearen osagai bat bihurtu behar da, etorkizun hurbilean estu ibili ez dadin.

Euskara despolitizatu ala ez, eztabaida honen erdian argi dagoena maila politikoan lortu beharreko aldekotasun zabalaren beharra da. Alderdi gehienek adostu dezaten euskararen alde egin behar dela, euskara sustatu edo zabaldu nahi bada bederen.

Honetarako, klabe politikoez gain lehenago aipatutako diskurtsoa zabalagoaren ideiarekin uztartu behar da.

Euskarak Instituzioen babesa izateak garrantzia badu ere, euskalgintzak bestelako aktoreen moduan, badu berezko zeregina. Honen dinamika, pisu, ahalegin eta ekarpena. Euskalgintzak parametro zabalagoak baititu: euskararen defentsa.

Diskurtso berritzailearen ideiarekin batera, alor ezberdinak ukitzea du helburu, hala nola, etorkinei dagokienez, gizartean integratzea eta leku duina topatzea hizkuntza batek ematen baldin badie hizkuntza horren alde egingo dute. Euskaldunok sentiberak gara, kanpoko pertsona batek euskararen alde ahaleginak egiten ikustean ateak eta bihotza zabaltzen dizkiogu.

Zapalkuntzak zapalkuntza, oztopoak oztopo, 80.hamarkadatik aurrerapauso ugari eman dira Frankismoa erori ondoren erakunde zein elkarte ugari sortu baitziren euskararen alde egin dutenak.

Lau erakunde nagusi bereizten dira euskararen alde egiten dituztenak, bakoitza bere esparruan lan egiten duena:

· Euskaltzaindia, arauak egitea eta zuzentzearen ardura hartzen duen hizkuntza akademia ofiziala da. 1918.urtean sortua.

· Eusko Ikaskuntza, erakunde zientifiko-kulturala da 1918 sortua ere.

· Euskararen etxea, hainbat euskara elkarteen egoitza da Bilbon kokatuta. 2004an sortuta.

· HABE, helduek euskara ikas ditzaten sorturiko instituzioa da, euskaltegien sare baten bitartez lan egiten duena. 1983. Urtean sortuta.

Gainera, elkarte asko ere sortu ziren, bakoitzak bere esparruan euskararen alde lan egiten dutenak. Batzuk Euskal Herri osoan egiten dute lan, beste batzuk aldiz hedadura gutxiago hartuz eremu txikiagoetan zentratzen dira haien lana aurrera eramateko orduan.

Elkarte batzuk arazo espezifikoetan zentratzen diren horri bere denbora guztia eskainiz, beste batzuk aldiz globalizatuago egonik euskararen arazoak bere osotasunean aztertu eta konpontzen saiatzen da. Hauetatik ezagunenak EHE, AEK, Kontseilua … Iruñean modu zentralizatuago batez lan egiten dutenak aipatzear Karrikiri, Zaldiko Maldiko kultur elkartea, … Elkarte hauek Topagunean biltzen dira, euskarazko elkarteen federazioa dena.

Elkarte zein erakunde hauek hainbat ekintza aurrera eramaten dituzte euskararen erabilera bultzatzearren, honen eredu dira adibidez Nafarroa oinez (Nafarroako euskal ikastolen aldeko mugimendua) Sortzen Ikasbatuaz (Iruñeko eskolaren aldeko mugimendua) Korrika (Nazio mailan egiten den euskararen aldeko mobilizazioa), …

Aurreko guztia laburbilduz, euskararen Historia luzea kontua hartuz ezin da euskararen existentzia ukatu , izan ere, euskara milaka urteetan zehar Iberiar penintsulako zatitxo honetan ibili da beste hizkuntzekin elkarbizitzen. Euskara herri baten hizkuntza da eta euskararik gabe herri honen arima galduko litzateke. Beraz, gure esku dago euskararen biziraupena, horregatik ZAINDU MAITE DUZUN HORI.

Iker España, Xochitl Karasatorre, Goizeder Cillero eta Aitor Baztarrika